สำนักงานแม่กองธรรมสนามหลวง: เสาหลักแห่งการศึกษาพระปริยัติธรรมแผนกธรรมของคณะสงฆ์ไทย
สำนักงานแม่กองธรรมสนามหลวง (Royal Dhamma Studies Office) ถือเป็นองค์กรที่มีบทบาทสำคัญยิ่งในโครงสร้างการบริหารการศึกษาของคณะสงฆ์ไทย ในฐานะหน่วยงานปฏิบัติการหลักที่รับผิดชอบการจัดการศึกษาและการประเมินผล “หลักสูตรพระปริยัติธรรม แผนกธรรม” ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญในการเผยแผ่และสืบทอดหลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนา ทั้งแก่พระภิกษุสามเณรและพุทธศาสนิกชนทั่วไป ทั้งภายในราชอาณาจักรและในต่างประเทศ
พันธกิจและอำนาจหน้าที่ ภายใต้การกำกับดูแลของมหาเถรสมาคม (มส.) และคณะกรรมการการศึกษาพระปริยัติธรรม (กศป.) สำนักงานแม่กองธรรมสนามหลวงขับเคลื่อนภารกิจสำคัญ ๓ ประการ ได้แก่:
- การจัดการศึกษา: รับผิดชอบหลักสูตรแกนกลาง ๒ ส่วน คือ “นักธรรม” สำหรับพระภิกษุสามเณร และ “ธรรมศึกษา” สำหรับคฤหัสถ์ โดยแบ่งลำดับชั้นการศึกษาออกเป็น ๓ ระดับ คือ ชั้นตรี ชั้นโท และชั้นเอก
- การวัดและประเมินผล: ดำเนินการจัด “การสอบธรรมสนามหลวง” ซึ่งเป็นการสอบไล่ระดับชาติ เพื่อวัดความรู้และเลื่อนวิทยฐานะประจำปี โดยเป็นมาตรฐานเดียวกันทั่วประเทศและในสนามสอบต่างประเทศ
- การบริหารองค์กร: ดำเนินงานสนองพระบัญชาสมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก โดยได้รับการสนับสนุนงบประมาณและทรัพยากรจากรัฐบาลผ่านสำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ
พัฒนาการทางประวัติศาสตร์: จาก “ภาษาบาลี” สู่ “ภาษาไทย” รากฐานของสำนักงานแม่กองธรรมสนามหลวง เกิดขึ้นจากพระวิสัยทัศน์ในการปฏิรูปการศึกษาของ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
- ปฐมบทแห่งการเปลี่ยนแปลง: ในอดีต การศึกษาพระปริยัติธรรมเน้นหนักที่ภาษาบาลี ซึ่งเป็นอุปสรรคต่อการเรียนรู้ของภิกษุสามเณรส่วนใหญ่ พระองค์จึงทรงดำริให้มีการเรียนพระธรรมวินัยเป็น “ภาษาไทย” ขึ้นเป็นครั้งแรก ณ วัดบวรนิเวศวิหาร ในปี พ.ศ. ๒๔๓๕
- กำเนิดหลักสูตรนักธรรม: จากจุดเริ่มต้นดังกล่าว ได้มีการพัฒนาเกณฑ์การวัดความรู้เรื่อยมา จนกระทั่งได้รับพระบรมราชานุมัติให้ใช้หลักสูตร “องค์นักธรรม” อย่างเป็นทางการในปี พ.ศ. ๒๔๕๔ และขยายผลจนครบทั้งชั้นตรี โท และเอก ในเวลาต่อมา เพื่อสร้างศาสนทายาทที่มีความรู้ความเข้าใจในหลักธรรมอย่างถ่องแท้
การขยายโอกาสสู่ฆราวาส: กำเนิด “ธรรมศึกษา” ในสมัยของ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ทรงเล็งเห็นว่าความรู้ทางธรรมไม่ควรจำกัดอยู่เพียงในหมู่สงฆ์ จึงทรงดำริให้จัดตั้งหลักสูตร “ธรรมศึกษา” ขึ้นในปี พ.ศ. ๒๔๗๒ โดยปรับปรุงเนื้อหาจากหลักสูตรนักธรรมให้เหมาะสมกับวิถีชีวิตของฆราวาส (เน้นเบญจศีล เบญจธรรม แทนวินัยสงฆ์) เปิดโอกาสให้ข้าราชการ ครู นักเรียน และประชาชนทั่วไปได้ศึกษาและสอบไล่เพื่อรับวุฒิบัตรทางธรรม
โครงสร้างการบริหารในปัจจุบัน สำนักงานแม่กองธรรมสนามหลวง ตั้งอยู่ ณ อาคารหน้า วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร กรุงเทพมหานคร มีโครงสร้างการบริหารที่นำโดย “แม่กองธรรมสนามหลวง” เป็นผู้บริหารสูงสุด มีอำนาจหน้าที่ในการกำหนดนโยบายและบริหารงานบุคคล (จศป.) โดยแบ่งส่วนงานภายในออกเป็นกองต่าง ๆ เพื่อขับเคลื่อนงานวิชาการ งานทะเบียน งานนิติการ และเทคโนโลยีสารสนเทศ ให้ทันต่อยุคสมัย
บทสรุป สำนักงานแม่กองธรรมสนามหลวง มิใช่เพียงหน่วยงานจัดการสอบเท่านั้น แต่เปรียบเสมือน “สะพานเชื่อมแห่งปัญญา” ที่ถ่ายทอดองค์ความรู้ทางพระพุทธศาสนาจากคัมภีร์ภาษาบาลีอันลึกซึ้ง มาสู่ภาษาไทยที่เข้าใจง่าย เพื่อให้หลักธรรมคำสอนสามารถเข้าถึงจิตใจของพุทธบริษัททุกหมู่เหล่า ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญในการธำรงรักษาและสืบต่ออายุพระพุทธศาสนาให้มั่นคงสืบไป
