หลักเกณฑ์และแนวปฏิบัติในการแต่งตั้ง ‘ผู้รักษาการแทนเจ้าอาวาส’ ตามกฎมหาเถรสมาคม
ความต่อเนื่องในการบริหารจัดการศาสนสถานถือเป็นหัวใจสำคัญของการปกครองคณะสงฆ์ เมื่อตำแหน่ง “เจ้าอาวาส” ซึ่งเป็นผู้บังคับบัญชาสูงสุดภายในวัดว่างลง หรือไม่สามารถปฏิบัติหน้าที่ได้ กฎหมายคณะสงฆ์จึงได้วางกลไกการแต่งตั้ง “ผู้รักษาการแทนเจ้าอาวาส” ไว้อย่างรัดกุม ภายใต้ กฎมหาเถรสมาคม ฉบับที่ ๑๙ (พ.ศ. ๒๕๓๖) เพื่อป้องกันมิให้เกิดสุญญากาศในการบริหารและเพื่อให้กิจการพระศาสนาดำเนินต่อไปได้อย่างเรียบร้อย
บทความนี้จะสรุปหลักเกณฑ์และขั้นตอนปฏิบัติทางนิติวิธีสงฆ์ โดยจำแนกออกเป็น ๓ กรณีหลัก ตามสภาวการณ์ที่เกิดขึ้น ดังนี้
๑. กรณีตำแหน่งว่างลง (ไม่มีเจ้าอาวาส)
ในกรณีที่วัดไม่มีเจ้าอาวาสและยังไม่สามารถสรรหาผู้ดำรงตำแหน่งตัวจริงได้ทันที กฎหมายกำหนดลำดับชั้นการแต่งตั้งและกรอบเวลาปฏิบัติไว้ดังนี้:
๑.๑ ลำดับชั้นผู้รักษาการ (Hierarchy) เพื่อให้การบริหารงานไม่สะดุด เจ้าคณะตำบล จะเป็นผู้สั่งแต่งตั้งพระภิกษุเพื่อรักษาการแทนตามลำดับความเหมาะสม ได้แก่
- รองเจ้าอาวาส
- ผู้ช่วยเจ้าอาวาส (กรณีไม่มีรองเจ้าอาวาส หรือรองเจ้าอาวาสปฏิบัติหน้าที่ไม่ได้)
- พระภิกษุรูปใดรูปหนึ่งที่เห็นสมควร (กรณีไม่มีผู้ช่วยเจ้าอาวาส หรือผู้ช่วยเจ้าอาวาสปฏิบัติหน้าที่ไม่ได้)
๑.๒ การดำเนินการและระยะเวลา
- วัดราษฎร์: เจ้าคณะตำบลเป็นผู้สั่งแต่งตั้ง และต้องรายงานตามลำดับชั้นจนถึงเจ้าคณะจังหวัด โดยต้องดำเนินการให้มีการแต่งตั้งเจ้าอาวาสตัวจริงภายใน ๑ ปี (เว้นแต่ในท้องที่กันดารอาจขยายระยะเวลาได้ตามความจำเป็น)
- พระอารามหลวง: อำนาจการแต่งตั้งจะเป็นของ เจ้าคณะจังหวัด โดยต้องรายงานถึงมหาเถรสมาคมและแจ้งสำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติทราบภายใน ๓๐ วัน ทั้งนี้ กรอบเวลาในการหาเจ้าอาวาสตัวจริงต้องไม่เกิน ๕ ปี
- กรณีพิเศษ: หากเจ้าคณะภาคเห็นสมควร อาจแต่งตั้งเจ้าคณะจังหวัดเจ้าสังกัด หรือพระภิกษุผู้เหมาะสม ให้เป็นผู้รักษาการแทนพระอารามหลวงแห่งนั้นได้
๒. กรณีเจ้าอาวาสยังดำรงตำแหน่ง (แต่ปฏิบัติหน้าที่ไม่ได้)
หากเจ้าอาวาสยังดำรงตำแหน่งอยู่ แต่มีเหตุสุดวิสัย เช่น อาพาธจนไม่สามารถบริหารงานได้ กระบวนการแต่งตั้งจะแบ่งเป็น ๒ ลักษณะ คือ
- กรณีเจ้าอาวาสยังสั่งการได้: เจ้าคณะตำบล (โดยความเห็นชอบของเจ้าคณะอำเภอ) จะสั่งแต่งตั้งผู้รักษาการแทน ตามข้อเสนอของเจ้าอาวาส ซึ่งพิจารณาจากรองเจ้าอาวาส ผู้ช่วยเจ้าอาวาส หรือพระภิกษุที่เห็นสมควร
- กรณีเจ้าอาวาสอาพาธหนัก (วิกฤต): หากเจ้าอาวาสไม่สามารถเสนอชื่อได้ อำนาจการตัดสินใจจะตกไปอยู่ที่เจ้าคณะตำบลหรือเจ้าคณะจังหวัด (แล้วแต่กรณี) ในการพิจารณาแต่งตั้งผู้รักษาการแทนตามลำดับศักดิ์ เพื่อให้งานคณะสงฆ์ดำเนินต่อไปได้
- กรณีพระอารามหลวง: หากเจ้าคณะภาคเห็นสมควร อาจแต่งตั้งเจ้าคณะจังหวัดเจ้าสังกัดเป็นผู้รักษาการแทนเจ้าอาวาสพระอารามหลวงนั้นได้ โดยต้องได้รับความเห็นชอบจากมหาเถรสมาคม
๓. กรณีเจ้าอาวาสไม่อยู่ชั่วคราว
ในกรณีที่เจ้าอาวาสติดศาสนกิจหรือมีความจำเป็นต้องเดินทางไกล เจ้าอาวาสมีอำนาจสั่งแต่งตั้ง ผู้รักษาการแทนได้ด้วยตนเอง จากรองเจ้าอาวาส หรือผู้ช่วยเจ้าอาวาส หรือพระภิกษุที่เห็นสมควร
- ข้อควรระวัง: หากการแต่งตั้งนั้นกินระยะเวลาติดต่อกันเกินกว่า ๓๐ วัน เจ้าอาวาสมีหน้าที่ต้องรายงานให้เจ้าคณะตำบลและเจ้าคณะอำเภอทราบตามลำดับ
ข้อพึงระวังและหลักธรรมาภิบาล
๑. ความเป็นลายลักษณ์อักษร: คำสั่งแต่งตั้งผู้รักษาการแทนเจ้าอาวาสต้องทำเป็นหนังสือเสมอ เพื่อให้มีผลทางกฎหมาย ๒. การขัดกันแห่งผลประโยชน์ (Conflict of Interest): ตามมติมหาเถรสมาคม ครั้งที่ ๑๐/๒๕๐๘ ได้วางบรรทัดฐานสำคัญว่า “เจ้าคณะผู้มีอำนาจแต่งตั้ง จะแต่งตั้งตนเองเป็นผู้รักษาการแทนไม่ได้” เพื่อความโปร่งใสและเป็นธรรมในการปกครองคณะสงฆ์
