วิวัฒนาการการสอบธรรมสนามหลวง (พ.ศ. ๒๔๘๕ – ๒๕๔๒): จากการปรับตัวในภาวะคับขันสู่การปฏิรูปมาตรฐานวัดผลสากล
การศึกษาพระปริยัติธรรมแผนกธรรม หรือ “การสอบธรรมสนามหลวง” ถือเป็นกลไกสำคัญในการรักษามาตรฐานความรู้ทางพระพุทธศาสนาของคณะสงฆ์ไทย ตลอดช่วงกึ่งศตวรรษที่ผ่านมา (พ.ศ. ๒๔๘๕ – ๒๕๔๒) ระบบการสอบได้ผ่านพลวัตการเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญหลายประการ ทั้งในเชิงโครงสร้าง การวัดผล และบริบททางสังคม ข้อมูลจดหมายเหตุได้บันทึกรอยต่อทางประวัติศาสตร์ที่น่าสนใจ ดังนี้

